W 2012 roku rozpoznano w Polsce w sumie 2402 choroby zawodowe, w tym choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa stanowiły 29,3 proc. Od kilku lat choroby zakaźne przodują na liście chorób spowodowanych warunkami pracy. Wśród chorób zakaźnych najczęściej rozpoznawaną w Polsce chorobą zawodową jest borelioza, natomiast drugą w kolejności – wirusowe zapalenie wątroby.
Marcin Rybacki
WZW jako choroby zawodowe
WZW występuje najczęściej u pracowników zatrudnionych w ochronie zdrowia i opiece społecznej, gdyż właśnie ta grupa zawodowa jest najbardziej narażona na czynniki biologiczne znajdujące się w materiale pochodzącym od zakażonych pacjentów (wirusy, bakterie), w tym wirus zapalenia wątroby typu B i C. Wirusy zapalenia wątroby są jednymi i najczęstszymi z około dwudziestu patogenów przenoszonych drogą krwiopochodną, na które narażeni są pracownicy służby zdrowia w swej codziennej pracy. Tą drogą może dojść również do zakażenia wirusem HIV, malarią, kiłą czy wirusami z grupy Herpes. Warto podkreślić, że na przestrzeni ostatnich lat choroby zakaźne i pasożytnicze w tej grupie zawodowej stanowiły około 60-70 proc. wszystkich stwierdzanych w niej chorób zawodowych.
Orzecznictwo dotyczące chorób zawodowych pod postacią wirusowych zapaleń wątroby jest często utrudnione. Brak wykonywania badań serologicznych w kierunku HCV i HBV przed podjęciem pracy (np. w ramach badań wstępnych) wyklucza możliwość stwierdzenia, że zakażenie pracownika HBV lub HCV nastąpiło wcześniej, a także opóźnia rozpoznanie i podjęcie ewentualnego leczenia. Tym samym wykryte po latach zakażenie omawianymi wirusami, przy bezobjawowym wieloletnim przebiegu infekcji może być później niesłusznie uznane za chorobę zawodową. Dodatkowo, procedurę orzeczniczą utrudniają inne ujawnione pozazawodowe czynniki zwiększające ryzyko zakażenia, takie jak np. zachowania ryzykowne, częste hospitalizacje, diagnostyka inwazyjna, zabiegi chirurgiczne, czy przetaczanie krwi. Niewątpliwie dodatkowym czynnikiem zwiększającym ryzyko nabycia zakażenia w miejscu pracy jest niewystarczająca wiedza na temat dróg szerzenia się zakażeń oraz możliwości zapobiegania zakażeniom, brak bądź nieprzestrzeganie odpowiednich procedur postępowania po przypadkowej ekspozycji na materiał potencjalnie zakaźny, bagatelizowanie zdarzeń związanych z przypadkowym przerwaniem ciągłości tkanek. Z danych literaturowych wynika, że nierzadko pracownicy medyczni unikają wręcz badań serologicznych w kierunku WZW, obawiając się utraty pracy w przypadku potwierdzenia zakażenia wirusami hepatropowymi. Należy zaznaczyć, że w Polsce nie ma regulacji prawnych (jak to ma miejsce w niektórych krajach), które nakazywałyby odsunięcie zakażonego omawianymi patogenami personelu medycznego od wykonywania czynności przy pacjentach.
Wirusowe zapalenie wątroby to ostra choroba zakaźna, wywołana przez wirusy, które nazywane są pierwotnie lub wtórnie hepatotropowymi. Do tych pierwszych zaliczane są wirusy HAV, HBV, HCV, HDV, HEV, a także wirus TTV (Transfusion Transmitted Virus, czyli wirus przenoszony drogą transfuzji oraz bliżej jeszcze niepoznany i niezidentyfikowany wirus F (z ang. fulminant – piorunujący). Należy zwrócić uwagę na fakt, że lista wirusów hepatotropowych jest otwarta. Wirusy wywołujące WZW typu A i E szerzą się drogą pokarmową, przebieg choroby okresu ostrego jest na ogół łagodny, a przechorowanie nie pozostawia następstw. Wirusy typu B, C i D przenoszone są drogą krwiopochodną, a także drogą seksualną i wertykalną. Przebieg ostrego zakażenia tymi wirusami jest na ogół cięższy niż w przypadku zakażeń HAV i HEV, a u części chorych obserwuje się następstwa o charakterze organicznym (przewlekłe zapalenia wątroby, marskość wątroby, pierwotny rak wątroby).
Poniżej przedstawiono liczbę rozpoznanych przypadków WZW o etiologii zawodowej, ze szczególnym uwzględnieniem zakażeń spowodowanych wirusami HBV i HCV u wszystkich grup zawodowych na przestrzeni lat 2003-2012, na podstawie danych Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych.
2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | |
WZW ogółem | 186 | 153 | 151 | 178 | 161 | 149 | 130 | 96 | 67 | 70 |
Typ B | 56 | 37 | 46 | 48 | 45 | 30 | 31 | 24 | 18 | 11 |
Typ C | 117 | 98 | 105 | 130 | 116 | 119 | 99 | 72 | 49 | 59 |
Jednym z warunków rozpoznania choroby zawodowej jest ocena warunków pracy, na podstawie której można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, zwanymi „narażeniem zawodowym”. Sam fakt wykonywania pracy, podczas której może dojść do przypadkowego przerwania ciągłości tkanek nie pozwala bezspornie uznać etiologii zawodowej rozpoznanego wirusowego zapalenia wątroby. Uznanie związku przyczynowo-skutkowego między wykonywaną pracą a rozpoznaną chorobą to udokumentowane potwierdzenie zdarzenia, podczas którego doszło do ekspozycji na krew lub inny potencjalnie infekcyjny materiał (np. zakłucie igłą, skalpelem). Chorobą zawodową nie jest samo stwierdzenie nosicielstwa antygenu HBs czy wykrycie przeciwciał anty-HCV we krwi pracownika, lecz pewne rozpoznanie kliniczne ostrego bądź przewlekłego procesu zapalnego wątroby.
Opieka profilaktyczna
Nie każdy pracownik zatrudniony w sektorze medycznym jest w równym stopniu narażony na ryzyko zakażenia wirusami krwiopochodnymi. Wydaje się, że pracowników medycznych w zależności od rodzaju zakresu obowiązków można podzielić na dwie grupy:
A – wykonujących prace związane z minimalnym ryzykiem przerwania ciągłości tkanek i tym samym znikomym ryzykiem zakażenia się wirusami przenoszonymi drogą krwiopochodną. Do czynność takich zaliczyć można miedzy innymi:
- badanie pacjenta nieagresywnego,
- wykonywanie badań takich, jak USG, EEG, EKG,
- wykonywanie badań RTG bez użycia kontrastu podawanego drogą naczyniową,
- wykonywanie wszelkich procedur niezwiązanych z użyciem igieł, ostrych narzędzi i ryzykiem kontaktu z krwią czy innym płynem ustrojowym pacjenta;
B – wykonujących prace związane z dużym ryzykiem przerwania ciągłości tkanek i tym samym zwiększonym ryzykiem zakażenia się wirusami przenoszonymi drogą krwiopochodną. Do czynności takich zaliczyć można miedzy innymi:
- udział w operacjach i wykonywanie czynności związanych z opatrywaniem ran,
- wykonywanie iniekcji, intubacji, badań endoskopowych,
- odbieranie porodów,
- zabiegi i prace stomatologiczne,
- prace związane z utylizacją odpadów medycznych i ich transportem,
- prace w pralniach szpitalnych (z brudnym materiałem).
Podział pracowników w danym zakładzie pracy na dwie grupy pozwoli na ukierunkowanie działań prewencyjnych na grupy szczególnego ryzyka. Niewątpliwie będzie się to też wiązało z właściwym formułowaniem skierowań na badania profilaktyczne poszczególnych grup pracowniczych. Właściwa ocena ryzyka zawodowego poszczególnych pracowników umożliwi efektywną alokację środków finansowych, zarówno tych administracyjnych, jak i związanych z badaniami profilaktycznymi do celów przewidzianych w Kodeksie pracy.
Wszyscy pracownicy (zarówno zatrudnieni w ramach pełnego, jak i części etatu oraz w ramach kontraktu) narażeni w trakcie pracy na materiał potencjalnie zakaźny powinni uczestniczyć w szkoleniu dotyczącym prewencji takiej ekspozycji. Szkolenie to nie może odbywać się poza godzinami pracy pracowników ani też wiązać się dla nich z jakimikolwiek kosztami. Sposób przeprowadzenia szkolenia oraz użyty język muszą być zrozumiałe dla uczestników. Pracownicy powinni też mieć w trakcie szkolenia możliwość zadawania pytań i uzyskania wyczerpujących odpowiedzi.