Uwarunkowania pracy na wysokości w budownictwie

Pracodawca jest odpowiedzialny za:

• przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego przy wykonywanych pracach,
• likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstania,
• stosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych,
• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej,
• instruowanie pracowników w zakresie bhp,
• informowanie o istniejących zagrożeniach, w szczególności o zagrożeniach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej oraz przekazanie informacji o zasadach ich stosowania,
• wyznaczenie koordynatora ds. bhp, w razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców.

Pracownicy są obowiązani w szczególności do:

• przestrzegania czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy,
• przestrzegania regulaminu pracy,
• przestrzegania przepisów i zasad bhp oraz przepisów przeciwpożarowych,
• dbania o dobro zakładu pracy oraz ochronę jego mienia.

Uczestnicy procesu budowlanego (inwestor, projektant, kierownik budowy) zostali zobowiązani do wypełniania obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia³.

Inwestor jest odpowiedzialny m.in. za:

• zorganizowanie procesu budowy z
• uwzględnieniem zawartych w przepisach wymogów bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,
• zapewnienie opracowania projektu budowlanego,
• zapewnienie opracowania planu BIOZ przed rozpoczęciem budowy, jeśli jest wymagany,
• zapewnienie objęcia kierownictwa budowy przez kierownika budowy.

Projektant jest odpowiedzialny m.in. za:

• sporządzenie projektu architektoniczno-budowlanego zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej ( w tym bhp),
• sporządzenie informacji BIOZ – ze względu na specyfikę projektowanego obiektu budowlanego, uwzględnianej w planie BIOZ,
• koordynowanie techniczne wymaganych opracowań projektowych, zapewniające uwzględnienie zawartych w przepisach zasad BIOZ w procesie budowy, z uwzględnieniem specyfiki projektowanego obiektu budowlanego.

Kierownik budowy jest odpowiedzialny m.in. za:

• sporządzenie lub zapewnienie sporządzenia planu BIOZ, jeżeli wymagają tego przepisy,
• koordynowanie działań zapewniających przestrzeganie podczas wykonywania prac budowlanych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia zawartych w przepisach BHP,
• wprowadzenie niezbędnych zmian w informacji BIOZ oraz w planie BIOZ, wynikających z postępu wykonywanych robót budowlanych.

Prace na wysokości mogą wykonywać wyłącznie pracownicy posiadający aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do tej pracy. Powinni oni odbyć okresowe badania lekarskie:

• przy pracach na wysokości do 3m – badania co 3-5 lat (według wskazań lekarza),
• przy pracach powyżej 3 m – badania co 2-3lata (w zależności od wskazań lekarza),
• po ukończeniu 50 lat – corocznie.

Zabronione jest zatrudnianie przy pracy na wysokości kobiet ciężarnych poza stałymi galeriami, pomostami, podestami i innymi stałymi podwyższeniami posiadającymi pełne zabezpieczenie przed upadkiem (bez potrzeby stosowania środków ochrony indywidualnej przed upadkiem) oraz zatrudnianie młodocianych – osób, które ukończyły 16 lat, a nie przekroczyły 18 lat, przy pracach na wysokości powyżej 3 m grożących upadkiem z wysokości, a w szczególności przy robotach związanych budowlanych przy budowie, naprawie i czyszczeniu kominów; pracach związanych z przymusową pozycją w przestrzeni ograniczonej i narażających pracowników młodocianych na zmienny mikroklimat, prowadzonych na zewnątrz budynku. Dopuszcza się zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 17 lat na wysokości do 10 m, w wymiarze do 2 godz./dobę, pod warunkiem pełnego zabezpieczenia przed upadkiem i wyłączenia innych zagrożeń.

Organizacja pracy na wysokości

Przed rozpoczęciem pracy na wysokości należy zorganizować:

• bezpośredni nadzór na tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób,
• odpowiednie środki zabezpieczające,
• instruktaż pracowników. 

Bezpośredni nadzór nad wykonywaniem pracy na wysokości sprawuje osoba wyznaczona, zaś za bezpieczeństwo i higienę pracy na budowie ponosi kierownik budowy/robót.
Do podstawowych środków zabezpieczających pracowników przed ewentualnymi skutkami uaktywnienia się zagrożeń zawodowych występujących przy pracach na wysokości należą:

• zapewnienie asekuracji osób wykonujących prace szczególnie niebezpieczne przez innych pracowników, którzy bezpośrednio tych prac nie wykonują,
• wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej dobrane do rodzaju wykonywanej pracy oraz mogących się zaktywizować zagrożeń (np. sprzęt chroniący przed upadkiem z wysokości),
• przeszkolenie pracowników w zakresie posługiwania się środkami ochrony indywidualnej,
• urządzenia ochronne, np. osłony (bariery) miejsc niebezpiecznych, oznakowanie stref i miejsc niebezpiecznych (otwory w stropach, sufitach, miejscach wbudowania stolarki okiennej). 

Instruktaż pracowników należy przeprowadzić każdorazowo przed rozpoczęciem pracy w konkretnych warunkach. Instruktaż ten powinien uwzględniać: imienny podział pracy; kolejność wykonywania zadań oraz wymagania bhp przy poszczególnych czynnościach.
Przy organizowaniu prac na wysokości obowiązują zasady bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Do podstawowych zasad bezpiecznego wykonywania prac na wysokości należą:

• prace na wysokości powinny być organizowane i wykonywane tak, aby pracownik nie był zmuszony wychylać się poza obręcz balustrady lub obrys urządzenia, na którym stoi,
• na powierzchniach wzniesionych na wysokość powyżej 1 m nad poziomem podłogi lub ziemi, na których w związku z wykonywaną pracą mogą przebywać pracownicy lub służących jako przejścia, należy przestrzegać następujących wymogów:
  - powinny być zainstalowane balustrady spełniające wymagania prawne,
  - jeżeli zastosowanie balustrad ze względu na rodzaj i warunki wykonywania prac jest niemożliwe, należy stosować inne skuteczne środki ochrony pracowników, odpowiednie do rodzajów i warunków wykonywania pracy, w szczególności sprzęt i indywidualny chroniący pracownika przed upadkiem z wysokości.

Podstawowym narzędziem do bezpiecznej organizacji pracy na wysokości jest ocena ryzyka zawodowego, którą należy przeprowadzać zgodnie z wymaganiami prawa ^{4, 5, 6, 7, 8, 9}.

Wymagania dotyczące urządzeń technicznych

Podstawą doboru środków technicznych będących środkami profilaktycznymi zabezpieczającymi przed upadkiem z wysokości jest ocena ryzyka zawodowego. Zastosowane w jej następstwie środki powinny zapewnić bezpieczne warunki pracy. Można je podzielić na dwie grupy dotyczące: środków ochrony zbiorowej i środków ochrony indywidualnej. Zawsze środkom ochrony zbiorowej należy nadać pierwszeństwo przed środkami ochrony indywidualnej. Według wytycznych Państwowej Inspekcji Pracy¹⁰, dobierając środki ochrony przy pracy na wysokości, należy:

• eliminować zagrożenia w miejscu ich powstawania – np. poprzez zmianę rozwiązań projektowych i eliminowanie potrzeby pracy na wysokości na etapie projektowania,
• zapobiegać zagrożeniom – np. poprzez zmianę technologii pracy – montaż pomostów roboczych, drabin i poręczy do systemów deskowań ściennych, stropowych lub słupów, w pozycji leżącej na podłożu,
• ograniczać pole pracy pasywnej – uniemożliwiać wystąpienia upadku poprzez zastosowanie środków nie wymagających udziału pracownika, np. zastosować balustrady, poręcze, czy siatki pionowe,
• ograniczać pole pracy aktywnej – uniemożliwiać wystąpienie upadku poprzez zastosowanie środków wymagających udziału pracownika, takich jak:
  - środki ochrony indywidualnej (urządzenia i krótkie linki), które ograniczają poruszanie się i uniemożliwiają wystąpienie upadku,
  - środki do pracy w podparciu,
  - praca przy wykorzystywaniu technik linowych,
• minimalizować długości upadku i konsekwencji:
  - pasywnej, poprzez zastosowanie środków ochrony zbiorowej (siatki na poziomie pracy),
  - aktywnej, poprzez zastosowanie środki ochrony indywidualnej (amortyzatory, urządzenia samohamowne itp.),
• minimalizować konsekwencje upadku – np. poprzez siatki na niższym poziomie.

Do podstawowych technicznych środków ochrony pracy na wysokości zalicza się:
W grupie środków ochrony zbiorowej:

• balustrady,
• siatki bezpieczeństwa,

W grupie środków ochrony indywidualnej (systemy powstrzymywania spadania):

• uprzęże (szelki bezpieczeństwa),
• podsystemy łącząco-amortyzujące,
• punkty zakotwienia.

Balustrady są podstawowym środkiem ochrony zbiorowej¹¹. Należy je stosować podczas zabezpieczania stanowisk pracy, dróg komunikacyjnych, krawędzi oraz otworów w ścianach i stropach. Bezpieczna balustrada składa się z deski krawężnikowej o wys. 0,15 m i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolną przestrzeń miedzy deską krawężnikową a poręczą wypełnia się w sposób zabezpieczających pracowników przed upadkiem z wysokości. Wymagania szczegółowe dotyczące balustrad w zakresie wytrzymałościowym reguluje norma PN-EN 13354 tymczasowe systemy zabezpieczeń na krawędzi budynków. Opis techniczny wyrobu, metody badań. Współczesne systemy balustrad różnią się między sobą typem mocowania słupków. Do najczęściej stosowanych zalicza się:

• system szczękowy,
• system kotwiony do podłoża,
• system mocowany do półek dwuteownika,
• system mocowany do słupów i elewacji.

Dzięki zastosowaniu wymienionych systemów (np. poprzez kotwienie do innego elementu niż strop) pracownik ma możliwość pracy z pełnym dostępem do krawędzi (np. wykonanie obróbki blacharskiej na dachu).

Siatki ochronne stanowią kolejną, coraz bardziej popularną formę ochrony zbiorowej pracy na wysokości. Są wykonane z polipropylenu lub poliestru, głównie z siatek o oczkach 100 mm wykonanych z linek grubości 4-5 mm. Siatki powinny spełniać wymagania norm¹². Ze względu na sposób wykorzystania siatki dzieli się na:

• poziome siatki bezpieczeństwa (typ S) – stosowane w zabezpieczaniu prac na konstrukcjach hal oraz otworów w stropach budynków,
• siatki poziome mocowane do wsporników (typ T, typ „szubienica”) – głównie wykorzystywane w podtrzymywaniu spadania podczas pracy przy krawędziach budynku,
• siatki pionowe stanowiące zabezpieczenie krawędzi – stosowane do zabezpieczania krawędzi (zgodnie z normą PN-EN 13374). Są one mocowane do specjalnie zaprojektowanych słupków lub ograniczają (wypełniają) całą wolną przestrzeń elewacji lub rusztowania.

Środki ochrony indywidualnej są to środki noszone bądź trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed zagrożeniami¹³. Warunki ich stosowania powinny być zgodne z oceną ryzyka i należy je określić w instrukcji prowadzenia prac. Sprzęt powinien być kontrolowany przez użytkownika przed każdym użyciem oraz okresowo przez osobę upoważnioną, która dokona odpowiedniego wpisu w karcie użytkowania sprzętu.
Środki ochrony indywidualnej – systemy powstrzymywania spadania należy dobierać w zależności od rodzaju wykonywanych prac. W każdym bowiem przypadku służą one innym celom, np. powstrzymują spadanie, ograniczają poruszanie się, umożliwiają pracę w podparciu czy pracę z użyciem technik linowych.
Szelki bezpieczeństwa (uprząż) służą do powstrzymywania upadku. Powinny być wykonane zgodnie z normą¹⁴. Szelki posiadają urządzenia do przypięcia systemu amortyzującego i mogą być dodatkowo wyposażone w pas służący do pracy w podparciu¹⁵.
Elementy łącząco-amortyzujące (zatrzaśniki, linki bezpieczeństwa, amortyzatory, liny z urządzeniami samozaciskowymi, urządzenia samohamowne) powstrzymują spadanie pracownika w przypadku upadku z wysokości. Powinny spełniać wymagania normowe ^{16, 17, 18, 19,20}.
Punkty zakotwienia łączą system łącząco-amortyzujący z elementami konstrukcji. W przypadku braku takich elementów należy stosować dodatkowe urządzenia umożliwiają zakotwienie systemu. Punkty zaczepienia powinny spełniać wymagania normowe²¹ w tym zakresie.
Współczesne systemy zabezpieczeń pracowników wykonujących prace na wysokości, np. system Alsipercha, przeznaczone są do asekuracji podczas wykonywania stropów oraz prac zbrojarskich. Jest to rodzaj żurawika wkładanego w tuleję zatopioną w konstrukcję. Do żurawika montowane jest urządzenie samohamujące. Układ taki pozwala na bezpieczne wykonywanie pracy na wysokości.

 1.    materiały wewnętrzne Państwowej Inspekcji Pracy
 2.    rozporządzenie MPiPS z 26 września 1997 r. W sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
 3.    Obolewicz J., BHP czy BIOZ - Współczesny etos bezpiecznego budowniczego [w:] VII Konferencja Naukowo-Techniczna, Warsztaty Inżynierów Budownictwa, Puławy 2010
 4.    Kodeks pracy
 5.    rozporządzenie MPiPS z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
 6.    rozporządzenie ministra zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych
 7.    rozporządzenie MGiP z 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne
 8.    rozporządzenie MZ z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki
 9.    rozporządzenie MPiPS z 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych
 10.    Wydawnictwo PIP, Główny Inspektorat Pacy, BUDOWNICTWO - dobór środków technicznych zabezpieczających przed upadkiem z wysokości, Warszawa 2009
 11.    Rozporządzenie MI z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych
 12.    PN-EN 1263-1; PN-EN 1263-2 Siatki bezpieczeństwa - Część 1, 2: Wymagania bezpieczeństwa, metody badań
 13.    Rozporządzenie MPiPS z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
 14.    PN-EN361 Wymogi dotyczące konstrukcji oraz badania szelek
 15.    PN-EN813 Wymogi dotyczące pasa do pracy w podparciu
 16.    PN-EN362 Zatrzaśniki
 17.    PN-EN354 Linki bezpieczeństwa
 18.    PN-EN355 Amortyzatory
 19.    PN-EN 353; PN-EN358 Liny z urządzeniami samozaciskowymi
 20.    PN-EN360 Urządzenia samohamowne
 21.    PN-EN795 Urządzenia kotwiące - Wymagania i badania

dr inż. Jerzy Obolewicz

Politechnika Białostocka

Artykuł został opublikowany w miesięczniku Praca i Zdrowie 01/2011 W tym wydaniu m.in.: - Astma u osób zawodowo sprzątających – nowy problem medycyny pracy? - Zima niestraszna – o odzieży przy pracach zimowych - Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku operatora sprzętu do robót ziemnych - Lekarstwa na bezrobocie Zobacz pełny spis treści