Ustawa Prawo budowlane normuje działalność obejmującą sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych oraz określa zasady działania organów administracji publicznej w tych dziedzinach1).
Pracodawca jest obowiązany zapewnić kask ochronny podczas pracy w miejscach, gdzie istnieje możliwość obrażeń głowy2).
Jerzy Obolewicz
Warunki pracy w budownictwie są specyficzne. Wynika to z faktu, że powstawanie obiektu budowlanego jest procesem złożonym, charakteryzującym się dużą zmiennością frontów i rodzajów robót w czasie. Pracownicy budowlani narażeni są na szereg czynników, które mogą stanowić zagrożenie dla ich życia i zdrowia.
Zgodnie z normą PN-80/Z-080523), czynniki te zostały podzielone na: niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe. Można je pogrupować na:
• fizyczne obejmujące zagrożenia mechaniczne, elektryczne, pyłowe, termiczne, hałasem, drganiami mechanicznymi (wibracją), oświetleniem, promieniowaniem optycznym i laserowym, polami elektromagnetycznymi,
• chemiczne obejmujące zagrożenia substancjami i preparatami chemicznymi, w tym rakotwórczymi,
• biologiczne obejmujące priony i wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty wewnętrzne, czynniki roślinne i czynniki zwierzęce inne niż pasożyty wewnętrzne,
• psychofizyczne obejmujące obciążenie fizyczne (statyczne, dynamiczne, monotypia) i obciążenie psychofizyczne oraz stres.
Ze względu na skutek, jaki czynniki te wywołują w organizmie człowieka zagrożenia środowiska pracy dzielą się na:
- wypadkowe, kończące się urazami o różnej ciężkości (wypadki lekkie, ciężkie, śmiertelne),
- horobowe, kończące się chorobami i schorzeniami zawodowymi o różnej ciężkości, aż do inwalidztwa i śmierci włącznie.
Szczegółową klasyfikację czynników zagrożeń zawodowych występujących w budownictwie przestawiono na poniższym rysunku.
Czynniki zagrożenia zawodowego w budownictwie
Uczestnicy procesu budowlanego współdziałają ze sobą w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w procesie przygotowania i realizacji budowy. Prawo budowlane oraz kodeks pracy precyzyjnie określa i nakłada na nich obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa pracy. Planowanie w zakresie bezpieczeństwa pracy rozpoczyna się już na etapie wykonywania projektu budowlanego. Na bazie rozwiązań przyjętych w tym opracowaniu oraz informacji o bezpieczeństwie i ochronie zdrowia (informacji BIOZ) sporządzonej przez projektanta, kierownik budowy ma obowiązek opracowania planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (planu BIOZ)4). Podczas opracowywania tych dokumentów wyróżnić można dwa etapy:
- ustalenie źródeł i rodzaju zagrożeń, które mogą wystąpić w trakcie realizacji robót na budowie oraz ich skali, miejsca i czasu wystąpienia,
- określenie możliwych rozwiązań w zakresie profilaktyki zapobiegających tym zagrożeniom.
Należy przy tym pamiętać, że bezpośredni nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy na budowie sprawują odpowiednio kierownik robót oraz mistrz budowlany, stosowanie do zakresu obowiązków5).
Środki ochrony przed zagrożeniami w budowlanym środowisku pracy
Zgodnie z obowiązującymi postanowieniami Kodeksu pracy6), pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę zdrowia w każdym aspekcie związanym z pracą. Według ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, pracodawca powinien pracę zorganizować w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości.
W praktyce oznacza to obowiązek likwidacji (jeżeli jest to technicznie i ekonomicznie możliwe) zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń. Jeżeli ze względu na aktualny poziom techniki lub rodzaj pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, pracodawca powinien zastosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników. Środki ochrony przed zagrożeniami w budowlanym środowisku pracy dzielą na: środki ochrony zbiorowej i środki ochrony indywidualnej.
Zawsze pracodawca powinien zapewnić pierwszeństwo stosowania środków ochrony zbiorowej nad środkami ochrony indywidualnej.
Przez środki ochrony zbiorowej należy rozumieć środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach stosowanych na budowach.
W praktyce budowlanej środki ochrony zbiorowej są rozwiązaniami technicznymi, stosowanymi w pomieszczeniach produkcyjnych, maszynach i urządzeniach, przeznaczonymi do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy. Takimi urządzeniami ochronnymi są np. osłony lub takie urządzenia, które zapobiegają dostępowi do stref niebezpiecznych (np. zamknięte skrzynki elektryczne), chronią pracownika, gdy znajdzie się w strefie niebezpiecznej (np. osłony pasków napędzających bębny betoniarek), nie pozwalają na włączenie ruchu elementów niebezpiecznych (np. przy obsłudze wind przy niezamkniętych drzwiach), zapobiegają naruszeniu normalnych warunków pracy maszyn i innych urządzeń technicznych oraz nie pozwalają na uaktywnienie innych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych. Do grupy środków ochrony zbiorowej na budowie zalicza się także m.in. rusztowania robocze i ochronne, balustrady i pomosty robocze.
Środki ochrony indywidualnej są to wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych z występowaniem niebezpiecznych lub szkodliwych czynników w budowlanym środowisku pracy, w tym również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu.
Praktycznie stosuje się je w sytuacji, gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające.
Innymi słowy, obowiązek stosowania środków ochrony indywidualnej to nie tyle przymus, ile zdrowy rozsądek. Dlatego na przykład kask ochronny na budowie powinien być na głowie pracownika, nie zaś na szafce w barakowozie, a ochronę indywidualną stosuje się przede wszystkim w celu ochrony własnego zdrowia. Podczas wykonywania robót budowlanych noszenie ochron indywidualnych (masek, nauszników, okularów ochronnych, kasków, szelek, lin, kombinezonów, ciężkiego, ochronnego obuwia itp.) bywa uciążliwe, ale tylko od świadomości pracownika zależy, czy zaakceptuje on to dodatkowe utrudnienie w imię ochrony zdrowia i życia.
Zgodnie z dyrektywą Rady 89/686/EWG7), środki ochrony indywidualnej powinny mieć deklarację zgodności WE. Obowiązek sporządzenia takiej deklaracji i dostarczenia nabywcy spoczywa na producencie środka ochrony indywidualnej lub w przypadku producenta mającego siedzibę poza obszarem Unii Europejskiej – na jego upoważnionym przedstawicielu ustanowionym na terenie Wspólnoty. Pracownik powinien pamiętać, że przydzielone mu do użytku środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze pozostają własnością pracodawcy.